Intern Toezicht: De Kunst van Effectief Controleren en Adviseren

Intern toezicht vormt de ruggengraat van goed bestuur in zowel de private als de semipublieke sector. Het gaat om de formele controle binnen een organisatie, uitgevoerd door een raad van toezicht of raad van commissarissen. Deze organen houden het bestuur en de bedrijfsvoering in de gaten, maar hun rol reikt verder dan louter controleren. Intern toezicht omvat ook advisering, werkgeverschap en – steeds belangrijker – het vormgeven van strategisch partnerschap met het bestuur.

De afgelopen jaren is de toezichtfunctie herhaaldelijk in het nieuws gekomen, vaak door tekortschietend toezicht. Dit heeft geleid tot de formulering van diverse governance codes waarin wordt opgeroepen tot meer transparantie, onafhankelijkheid en maatschappelijke verantwoording. Maar hoe geef je in de praktijk invulling aan effectief intern toezicht? En welke ontwikkelingen bepalen de toekomst van deze cruciale functie?

Van Afvinkcultuur naar Strategisch Partnerschap

De verschuiving in intern toezicht is fundamenteel. Waar toezichthouders vroeger vooral achteraf controleerden of besluiten conform de procedures waren genomen, wordt nu steeds meer verwacht dat zij 'aan de voorkant' van beleidsontwikkeling participeren. Dit vraagt om een andere houding: niet alleen kritisch bevragen achteraf, maar ook inspireren en uitdagen tijdens de strategische dialoog.

Deze ontwikkeling naar strategisch partnerschap betekent niet dat toezichthouders op de stoel van bestuurders gaan zitten. Het gaat juist om het vinden van de juiste balans tussen nabijheid en afstand, tussen vertrouwen en controle. Governance codes in verschillende sectoren benadrukken steeds meer het belang van deze nieuwe rol, waarin procedureel toezicht evolueert naar waarderend toezicht dat gericht is op waardecreatie.

Intern Toezicht in de Semipublieke Sector

De semipublieke sector kent zijn eigen uitdagingen op het gebied van intern toezicht. Organisaties in zorg, onderwijs, woningcorporaties en cultuur hebben naast financiële doelstellingen ook een belangrijke maatschappelijke functie. Intern toezichthouders moeten hier balanceren tussen diverse belangen: die van cliënten, medewerkers, overheid en samenleving.

In deze sector is actieve dialoog met belanghebbenden essentieel. Toezichthouders kunnen niet volstaan met het bestuderen van rapportages in de bestuurskamer. Werkbezoeken, gesprekken met medewerkers en cliënten, en het zichtbaar maken van hun rol naar buiten zijn onmisbaar geworden. Dit vraagt om toezichthouders die niet alleen financieel-technische expertise hebben, maar ook gevoel voor maatschappelijke vraagstukken en het vermogen om te schakelen tussen verschillende perspectieven.

De Spanning tussen Intern en Extern Toezicht

Intern toezicht bestaat niet in isolatie. Er is vaak ook sprake van extern toezicht door overheidsinstanties, toezichthouders of accountants. De verhouding tussen interne governance en extern toezicht vraagt om zorgvuldige afstemming. Wanneer neemt extern toezicht over? En hoe blijft intern toezicht zijn eigen verantwoordelijkheid nemen zonder zich te verschuilen achter externe controleurs?

Deze spanning is bijzonder zichtbaar in de financiële sector, waar na diverse crises het vertrouwen in zowel intern als extern toezicht is geschaad. De vraag is niet alleen hoe toezichtmechanismen zijn vormgegeven, maar vooral of toezichthouders de juiste vragen durven stellen en diep genoeg doorvragen bij onvolledige of mooie antwoorden.

Competenties voor Moderne Toezichthouders

De rol van intern toezichthouder vraagt om specifieke competenties die verder gaan dan financiële of juridische expertise. Toezichthouders moeten kunnen luisteren en doorvragen, moeten omgaan met onzekerheden en dilemma's, en moeten de moed hebben om impopulaire vragen te stellen. Ze moeten strategisch kunnen denken, maar ook oog hebben voor organisatiecultuur en gedrag.

Belangrijke competenties zijn: het vermogen tot reflectie, het kunnen schakelen tussen detail en overzicht, emotionele intelligentie, en de vaardigheid om constructieve spanning te creëren zonder de samenwerking met het bestuur te beschadigen. Ook diversiteit in de raad – qua achtergrond, expertise en denkstijl – draagt bij aan effectief toezicht.

De Toekomst van Intern Toezicht

Intern toezicht staat voor nieuwe uitdagingen. Digitalisering, duurzaamheid, stakeholderverwachtingen en maatschappelijke onrust vragen om toezichthouders die verder kijken dan financiële ratio's en compliance. De vraag 'doen we de dingen goed?' moet worden aangevuld met 'doen we de goede dingen?'

Organisaties veranderen sneller dan ooit, met flexibele organisatiestructuren, zelfsturende teams en nieuwe samenwerkingsvormen. Intern toezicht moet meebewegen zonder zijn kerntaken uit het oog te verliezen. Dit vraagt om toezichthouders die comfortabel zijn met onzekerheid, die durven experimenteren met nieuwe werkvormen zoals waarderend toezicht, en die zichzelf blijven ontwikkelen.

Uiteindelijk gaat goed intern toezicht over de balans tussen verschillende spanningsvelden: controle en vertrouwen, afstand en betrokkenheid, procedures en dialoog. Het is mensenwerk dat vraagt om vakmanschap, integriteit en de moed om de juiste vragen te stellen – ook als die ongemakkelijk zijn. Alleen dan kan intern toezicht zijn essentiële rol vervullen: het bewaken van het organisatiebelang op lange termijn, ten dienste van alle belanghebbenden.